Đồng bào dân tộc Cơ Tu có đời sống văn hóa vật thể và phi vật thể phong phú và đa dạng. Trong đó, nghệ thuật điêu khắc và trang trí tượng gỗ truyền thống với hình khối, đường nét riêng, sinh động và phóng khoáng. Thời gian qua, H. Đông Giang (Quảng Nam) bảo tồn và phát huy nghệ thuật điêu khắc Cơ Tu, trao truyền cho các thế hệ mai sau.

Nói đến nghệ thuật điêu khắc gỗ truyền thống của đồng bào Cơ Tu tỉnh Quảng Nam phải nói đến già làng Y Kông (93 tuổi), ở thôn Tống Coóih, xã Ba, H. Đông Giang. Già làng Y Kông được xem là "bảo tàng sống" của văn hóa đồng bào Cơ Tu. Đến thăm căn nhà gỗ nơi ông đang sống ở bên đường QL 14D thuộc thôn Tống Coóih, chúng tôi thực sự choáng ngợp trước một kho tàng văn hóa Cơ Tu, từ bộ nhạc cụ truyền thống của người Cơ Tu như đàn Tămbét Alui, đàn Abel, đàn Anjưl, sáo Rahêm, cồng chiêng, trống... đến ché, vật dụng cổ, đặc biệt là bộ tượng, phù điêu điêu khắc gỗ về người (manứih) và muông thú của Y Kông. Già làng Y Kông cũng là người am hiểu tường tận về kỹ thuật dựng và nghệ thuật trang trí mái Gươl (nhà sinh hoạt truyền thống) của làng đồng bào Cơ Tu. Chiêm ngưỡng tượng điêu khắc gỗ của nghệ nhân Y Kông, nhiều người nhận xét, những bức tượng vẫn còn giữ nguyên nét mộc mạc, hoang sơ nhưng đó là cả một quá trình sáng tạo nghệ thuật mang sắc thái văn hóa đặc trưng riêng của loại hình nghệ thuật điêu khắc Cơ Tu trong từng thớ gỗ. Đây là những gì đã gắn liền với văn hóa truyền thống của đồng bào dân tộc Cơ Tu từ bao đời nay.

Điều đặc biệt ấn tượng do bàn tay tài hoa của lão nghệ nhân Y Kông tạo ra là chiếc quan tài bằng gỗ, như ông nói, tạo tác quan tài làm "của dự phòng" khi ông chết đi. Chiếc quan tài bằng gỗ chò nguyên khối, được Y Kông tạo tác từ năm 2005 và phải mất 5 tháng ròng mới hoàn thành. Chiếc quan tài dành cho người chết nhưng rất "đẹp", trang trí các con vật thiêng trong tâm thức của đồng bào Cơ Tu với thân hình voi, đầu trâu theo phong cách tả thực, hai bên hông quan tài khắc họa tiết rồng. Già làng Y Kông chia sẻ: "Thời chiến tranh đi theo cách mạng, hòa bình lập lại thì làm cán bộ, chỉ đến khi nghỉ hưu mới dành hết thời gian cho bảo tồn văn hóa truyền thống của đồng bào mình. Rất mừng là điêu khắc truyền thống vẫn được các lớp cháu con đồng bào Cơ Tu yêu thích và tiếp tục thực hiện, bảo tồn và phát huy trong cộng đồng".

Ở H. Đông Giang, không ai không biết đến anh Alăng Đợi (61 tuổi, ở thôn Gừng, TT. P'rao) người con của tộc người Cơ Tu có "bàn tay vàng" về điêu khắc truyền thống của đồng bào. Không qua trường lớp, từ nhỏ thấy cha đục đẽo, tạc tượng để làm Gươl..., Alăng Đợi chăm chú để mắt và mày mò làm theo cha nên anh biết làm. Đôi bàn tay khéo léo và óc sáng tạo về nghệ thuật điêu khắc của ALăng Đợi đã tạo tác nên những tác phẩm điêu khắc được nhiều người yêu thích như: Mô hình làng cổ truyền thống Cơ Tu, Gươl, cột nêu và bộ tượng truyền thống thể hiện đời sống sinh hoạt người Cơ Tu như múa tân tung-da dá; tượng chim, gà, voi, trâu và các mặt nạ tượng thần của các tộc họ... Những năm qua, Alăng Đợi đã góp sức và thổi hồn văn hóa Cơ Tu qua các tác phẩm điêu khắc, các điệu múa, các nhạc cụ truyền thống của người Cơ Tu. Căn nhà Alăng Đợi đã và đang hình thành một bảo tàng thu nhỏ về văn hóa của người Cơ Tu. Cũng tại thôn Gừng của TT P'rao, có một người đam mê điêu khắc truyền thống Cơ Tu nữa là Alăng Blêu. Chàng trai Cơ Tu năm nay 39 tuổi nhưng đã có 15 năm tuổi nghề theo điêu khắc, kể từ khi mày mò làm theo cha và những nghệ nhân điêu khắc trong làng.

Trong mô hình Gươl làng thu nhỏ dựng trong khuôn viên nhà là cả một "bộ sưu tập" tượng, phù điêu gỗ theo phong cách đồng bào Cơ Tu do bàn tay của Alăng Blêu tạc nên. Tiêu biểu là bộ tượng làng Cơ Tu vào hội mừng lúa mới, tượng 12 con giáp, phù điêu gương mặt người, và đặc biệt là phù điêu mặt thần Rapây (thần giữ làng) theo tín ngưỡng dân gian của đồng bào Cơ Tu. Phù điêu mặt thần Rapây của Alăng Blêu được trao giải khuyến khích tại hội thi "Tài hoa nghề mộc" TP Hội An năm 2015. "Bộ tượng làng Cơ Tu vào hội của mình đã được Bảo tàng Đà Nẵng, Bảo tàng Quảng Nam và Bảo tàng TP Hội An đặt làm để trưng bày. Một hình nhỏ về bộ tượng này cũng được Phòng VHTT H. Đông Giang mang đi giới thiệu tại các lễ hội văn hóa trong và ngoài tỉnh. Mình rất mong được giao lưu, học hỏi kinh nghiệm với những người tạc tượng để bổ sung phát huy truyền thống văn hóa của đồng bào Cơ Tu" -Alăng Blêu nói.

Nhiều năm qua, những người làm công tác văn hóa tại H. Đông Giang luôn tìm tòi sưu tầm các loại nhạc cụ mang bản sắc của người Cơ Tu, phong tục nói lý hát lý, đầu tư  phát triển nghề dệt thổ cẩm và nghề đan lát để phục vụ cho việc phát triển du lịch cũng như bảo tồn văn hóa truyền thống của địa phương, xây dựng hơn 60 nhà Gươl phục vụ cho các buổi sinh hoạt cộng đồng của đồng bào Cơ Tu. Bà Nguyễn Thị Thanh Hương-Phó trưởng Phòng VHTT H. Đông Giang, Quảng Nam cho biết: "Trong kế hoạch bảo tồn và phát huy các gia trị văn hóa truyền thống của đồng bào Cơ Tu H. Đông Giang giai đoạn 2017-2019, chúng tôi tập trung bảo tồn và phát huy văn hóa phi vật thể và văn hóa vật thể của đồng bào, đặc biệt là hát lý, dệt thổ cẩm, các điệu dân ca - dân vũ, nghệ thuật tạc tượng, điêu khắc gỗ. Riêng và tạc tượng và nghệ thuật điêu khắc truyền thống Cơ Tu, huyện sẽ tiếp tục hỗ trợ các nghệ nhân giới thiệu, quảng bá các bộ tượng, phù điêu... rộng rãi tại các lễ hội, các hoạt động du lịch".

THẠCH HÀ