(Cadn.com.vn) - Trên bờ, hàng chục héc-ta đất nông nghiệp đã, đang và sẽ tiếp tục bị cuốn trôi;dưới nước, hàng chục tàu thuyền đầy ắp cát tấp nập đi qua. Chưa một cá nhân hay tổ chức nào đứng ra khẳng định chắc chắn rằng nguyên nhân sạt lở đất canh tác là do tình trạng hút cát gây nên, nhưng bằng cảm quan, có thể đó là một trong những tác nhân góp phần làm cho đất sản xuất ngày càng mai một. Thực trạng đáng báo động ấy đang xảy ra trên sông Thu Bồn đoạn chảy qua 3 xã vùng Gò Nổi là Điện Quang, Điện Trung và Điện Phong (Điện Bàn, Quảng Nam)...

Bờ sông Thu Bồn đoạn qua cánh đồng thôn Hòa Giang bị sạt lở nghiêm trọng.

Hàng chục héc-ta đất canh tác trôi sông

Giữa trưa một ngày cuối tháng 3-2017, có mặt tại bờ sông Thu Bồn đoạn qua cánh đồng thôn Hòa Giang và Tân Bình 3 (xã Điện Trung, Điện Bàn), chúng tôi ngỡ ngàng trước những chiếc thuyền "no cát" tấp nập ngược xuôi. Trái ngược với sự ngạc nhiên của chúng tôi, anh T., người dân thôn Hòa Giang  bình thản: "Ngày nào chẳng thế, suốt từ 6 đến 18 giờ, hàng trăm tàu hút cát ngược xuôi trên đoạn sông này".

Hỏi đây có phải là tàu của những doanh nghiệp được phép khai thác cát hay không?, anh T. bảo chắc chắn rồi. Bởi theo anh, thì những tàu khai thác cát trái phép chỉ hoạt động vào giữa đêm khuya hoặc đầu giờ sáng. Còn thời gian từ 6 đến 18 giờ hàng ngày là "giờ giới nghiêm", chỉ dành cho những doanh nghiệp được cấp phép khai thác cát mà thôi.

Dẫn chúng tôi ra tận mép sông Thu Bồn, chỉ tay vào đoạn bờ sông uốn hình cánh cung, lộ rõ những "hàm ếch" lởm chởm, dấu tích một đoạn bờ sông vừa bị nước cuốn trôi, anh T. bảo, nếu tình trạng này không kịp thời có giải pháp thì đất sản xuất tiếp tục bị cuốn trôi là điều khó tránh khỏi. "Cách đây vài năm, bờ sông ở xa tít ngoài kia. Thử hình dung xem, số diện tích đất canh tác của người dân đã bị nước cuốn trôi là không hề nhỏ, và nó chưa dừng lại ở đó", chỉ tay ra phía bụi tre nằm cách mép nước khoảng 50m, anh T. thườn thượt thở dài.

"Riêng gia đình tôi, cách đây 4-5 năm còn thuê được 4 ha đất bãi bồi canh tác, nhưng hiện tại chỉ còn khoảng 1 ha. Nói thế để thấy, tình trạng sạt lở đã nghiêm trọng đến mức nào. Sức lao động thì dồi dào nhưng đất sản xuất ngày càng bóp lại, nếu không thuê lại đất của người khác canh tác được  thì chắc vài năm nữa chúng tôi phải đi phụ hồ kiếm sống", anh Đ., người dân thôn Hòa Giang đang tưới nước cho cánh đồng dưa gần đó xen vào. Anh bảo, thấy đất sản xuất ngày ngày bị dòng nước nhấn chìm, người thôn Hòa Giang nói riêng không ai không xót. Ai cũng hiểu nguyên nhân một phần do thiên tai, nhưng phần không nhỏ do khai thác cát quá dữ dội gây nên.

Về tình trạng sạt lở sông trên địa bàn, Chủ tịch UBND xã Điện Trung Trần Tình cho biết, theo đánh giá sơ bộ, năm 2016 trên địa bàn xã có khoảng 300m chiều dài bờ sông bị sạt lở, làm mất khoảng 2 ha đất canh tác. Còn tính tổng thể thời gian qua, con số đất canh tác bị sạt lở có thể lên đến 20 ha...

Trên bờ sạt lở nghiêm trọng, dưới sông thì các tàu "no cát" tấp nập qua lại.

Thiên tai hay nhân tai?

Lý giải nguyên nhân gây sạt lở trên địa bàn, theo ông Tình, ngoài thiên tai, lũ lụt hàng năm, thì trước đây, Nhà nước tiến hành xây bờ kè (dài khoảng 700m) qua xã Điện Trung. Thế nhưng sau đó lại tiến hành xây dựng tuyến kè qua khu vực xã Điện Quang trước, xã Điện Trung chỉ mới làm được khoảng 300m, còn 400m ở đoạn xung yếu vẫn chưa xây nên gây sạt lở. Ngoài ra, tại khu vực giữa thôn Kỳ Lam (Điện Quang) và thôn Hòa Giang (Điện Trung) có xây dựng một đập tràn hình chữ U, khi mùa lũ về tạo nên vùng nước xoáy, xé dòng thẳng vào bờ sông gây nên sạt lở. Đó là chưa kể, có một phần do tình trạng khai thác cát trên khu vực sông gây nên...

Trưởng CAX Điện Trung Huỳnh Thanh Thanh thừa nhận, ngoài các nguyên nhân kể trên thì việc các doanh nghiệp (có phép và không phép) hút cát cũng là nguyên nhân gây sạt lở. Thực tế cho thấy, có rất nhiều trường hợp dù đã giới hạn phạm vi khai thác nhưng các doanh nghiệp (được phép -PV) lại lợi dụng khai thác trái phép ngoài phạm vi.

Theo ông Thanh, năm 2016 và đầu năm 2017, CAX đã phối hợp với xã Điện Phong phát hiện xử lý hơn 10 trường hợp vi phạm khai thác trái phép. Mới đây nhất là ngày 19-3, nhận tin báo CAX phối hợp với Đội tự quản thôn Hòa Giang phát hiện 2 chiếc tàu của Cty Gia Lộc (có mỏ cát ở xã Điện Phước phía bên kia sông) hút cát lấn qua bờ sông của xã Điện Trung nên tiến hành đẩy đuổi ra khỏi khu vực vi phạm. "Về tình trạng khai thác cát trái phép không phải không diễn ra. Tuy nhiên, khó khăn của chúng tôi là không có phương tiện, tàu hút cát trái phép lại khai thác vào giữa đêm khuya nên rất khó để kiểm soát. Ngoài ra, có nhiều trường hợp khi lên tàu kiểm tra, các chủ tàu khai thường đưa ra... bảo bối hòng lách luật, hợp thức hóa bằng tờ giấy mua bán cát của một công ty được phép khai thác nên đành chịu, không thể xử phạt được", ông Thanh chia sẻ.

Một cán bộ Đội Cảnh sát kinh tế CATX Điện Bàn cho rằng, ở khu vực sông Thu Bồn đoạn qua thị xã Điện Bàn chỉ khoảng 10km nhưng có đến 11 mỏ được cấp phép khai thác cát. Hàng ngày, bình quân có khoảng 100 phương tiện khai thác cát của các đơn vị được cấp phép hoạt động, vận chuyển cát trên sông, đó là chưa kể những tàu khai thác trái phép lén lút vào ban đêm... "Nói sạt lở mà không có nguyên nhân từ việc hút cát thì là chuyện lạ", vị cán bộ này nói.

Được biết, tình trạng sạt lở bờ sông Thu Bồn xảy ra tại nhiều điểm tại các huyện vùng hạ lưu Quảng Nam như Điện Bàn, Duy Xuyên, Đại Lộc và kéo dài dai dẳng nhiều năm. Trong đó, ngoài tình trạng lũ lụt và thay đổi dòng chảy tự nhiên thì tác động của con người là một nguyên nhân quan trọng.

Ông Bùi Văn Ba- Trưởng phòng Khoáng sản Sở TN-MT tỉnh Quảng Nam cho biết, việc xác định sạt lở do nguyên nhân nào cần có nghiên cứu, đánh giá chi tiết rồi mới có kết luận chính xác. "Thực tế diễn biến trên sông rất khó lường, có thể do thiên tai hoặc tác động khách quan, chủ quan gây sạt lở. Khi phát hiện sạt lở thì chính quyền địa phương cấp xã, phường phải báo cáo, huyện kiểm tra, khi nào vượt quá thẩm quyền thì sở tham mưu cho tỉnh xử lý. Còn khi sở đi kiểm tra mà cấp nào chưa thực hiện đúng theo quy định thì cấp đó chịu trách nhiệm", ông Ba phân tích.

Thiết nghĩ trong thời điểm hiện nay, nhu cầu cát sỏi phục vụ xây dựng đang cấp thiết, sông Thu Bồn lại là nơi có nguồn cát sỏi nhiều, do đó, việc cấp phép cho doanh nghiệp khai thác là hợp lý để tránh tình trạng khai thác trái phép sẽ bùng phát. Tuy nhiên, cho phép khai thác với quy mô và phương pháp như thế nào; việc kiểm tra, xử lý các vi phạm ra sao để vừa có cát, sỏi thi công các công trình, vừa không thất thoát tài nguyên, không gây xói lở bờ sông là việc mà các ngành chức năng tỉnh Quảng Nam cần gấp rút nghiên cứu, có phương án phù hợp.

D.Hùng